HISTORY & RESPONSIBILITY:
DOING HISTORY IN TIMES OF CONFLICTING POLITICAL DEMANDS
5th network conference of the International Network for Theory of History
Lizbona, Portugalia, 21-24 maja 2024 roku
W dniach 21-24 maja 2024 roku w Lizbonie miała miejsce kolejna konferencja organizowana przez International Network for Theory of History, która w tym roku odbywała się pod tytułem “History & Responsibility: Doing History in Times of Conflicting Political Demands”. Po raz pierwszy w konferencji wzięła udział tak liczna reprezentacja polskich badaczy teorii historii: 11 osób. Wśród nich znalazły się także osoby związane z Sekcją Teorii i Historii Historiografii oraz Metodologii Historii przy Komitecie Nauk Historycznych PAN: Artur Kula, Piotr Kowalewski Jahromi, Jakub Muchowski i Tomasz Wiśniewski. Konferencja trwała 4 dni, w trakcie których można było wysłuchać ponad 200 referatów, trzech wykładów plenarnych, dwóch dyskusji oraz wziąć udział we wręczeniu nagród za najlepsze książki poświęcone teorii historii przyznawanej przez International Commission for the History and Theory of Historiography (ICHTH). Program konferencji jest dostępny tutaj.
Konferencję otworzył wykład Joan W. Scott (Institute for Advanced Study, USA) pod tytułem „A Guesser in this Vale of Tears: Confronting the Politics of History Writing”. To emocjonujące wystąpienie nawiązywało w tytule do znanego eseju Charlesa A. Bearda z 1933 roku Written History as an Act of Faith. Badaczka podkreśliła, że odpowiedzialny historyk kieruje się w swoich badaniach teraźniejszą sytuacją poszukując w przeszłości dla niej alternatyw. Wezwała studentów i nauczycieli akademickich do „refleksyjnego oporu” (reflexive disobedience) wobec wizji jednej, określonej przeszłości wiodącej do jednej, zdeterminowanej przyszłości. Zdaniem Scott historyk może być odpowiedzialnym badaczem jednocześnie dążąc do prawdy i precyzji. Wskazała również, że uniwersytety były tradycyjnie miejscem krytyki oraz odwagi w działaniu i powinniśmy tej tradycji bronić bo jest ona dzisiaj zagrożona. W panelach pierwszego dnia można było wysłuchać między innymi wystąpień: Marnie Hughes-Warrington (University of South Australia), Ethana Kleinberga (Wesleyan University, USA), Hansa Ruina (Södertörn University, Szwecja), Bennetta Gilberta (Portland State University, USA) i Kalle Pihlainena (Abo University, Finlandia).
Drugi dzień obrad otworzył Pedro Cardim z Uniwersytetu Lizbońskiego NOVA z wystąpieniem zatytułowanym „Reckoning with the Portuguese Empire in the Early-Modern Atlantic: Divergent Political Demands and the Question of Responsibility” w którym rozważał, dlaczego w Portugalii tematyka kolonializmu nie jest popularna wśród historyków (zajmują się nią głównie literaturoznawcy), podczas gdy dla brazylijskich badaczy jest ona kwestią zasadniczą. Zauważył, że w kontekście odpowiedzialności często pojawia się problem winy, którego społeczeństwa starają się unikać. Jego zdaniem dekolonizacja wiedzy musi być wsparta również dekolonizacją archiwów (w tym sposobów agregacji i segregacji danych). Jak stwierdził, nie wystarczy danie głosu osobom wcześniej wykluczonym z historii, ale trzeba stworzyć kontekst i platformę zaistnienia tego głosu jako równoprawnego w dyskursie wiedzy. W panelach drugiego dnia można było wysłuchać między innymi Daqing Yanga (George Washington University, USA), Hansa Kellnera (New Carolina State University, USA), Guido Bartoliniego (Ghent University, Belgia), Juana Luis Fernández Vegi, Jonathana Price’a (Tel Aviv University, Izrael), Allana Megilla (University of Virginia, USA) i Jouni-Matti Kuukkanena (University of Oulu, Finlandia).
Trzeciego dnia wykład plenarny “Understanding Others, or: The Historian’s Responsibility in Troubled Times” wygłosił Herman Paul (University of Leiden, Holandia). Stwierdził, że teoretycy historii mają zwykle niewiele do powiedzenia na temat odpowiedzialności w historii, ponieważ tradycyjnie postrzegają historyków jako podmioty epistemiczne raczej niż etyczne lub społecznie zaangażowane. Za podstawowe tematy, które wymagają zajęcia odpowiedzialnego stanowiska w historii badacze ten uznał: klimat i pandemię; moralne potępienie przeszłych zbrodni oraz zapotrzebowanie na bezpośrednią interwencję polityczną. Zaznaczył jednak, że teoretycy historii nie mają jakiejkolwiek legitymacji w próbie sterowania tymi tematami lub tworzenia nowych. Jego zdaniem stanowiskiem mającym otworzyć teoretyków na problem odpowiedzialności jest koncepcja „rozumienia innych” (understanding others) zaczerpnięta od Dominicka LaCapry, która jest warunkiem koniecznym dla tworzenia jakiejkolwiek odpowiedzialnej historiografii lub teorii historii. Tego dnia można było także wysłuchać wystąpień między innymi: Daniela Little (University of Michigan, USA), Serge’a Grigorieva (Ithaca College, USA), Q. Edwarda Wanga (Rowan University, USA), João Ohary (Federal University of Rio de Janeiro, Brazylia), Kate E. Temoney (Montclair State University, USA), Sorina Antohi (Orbis Tertius Association, Rumunia), Marka Tamma [online] (Tallinn University, Estonia), czy Zoltána Boldizsár Simona (Bielefeld University, Niemcy). W tym dniu odbył się także panel dyskusyjny poświęcony odpowiedzialności za treści teoretyczno-historyczne publikowane online. Wzięli w nim udział Ethan Kleinberg (Wesleyan University, USA), Shahzad Bashir (Brown University, USA), María Eugenia Gay (University of Córdoba, Argentyna), Lisa Regazzoni (Bielefeld University, Niemcy).
Ostatniego dnia nie było już wykładu plenarnego, a po kolejnym bloku paneli odbyła się ceremonia wręczenia nagród ICHTH prowadzona przez prezydenta komisji – Antoona De Baetsa (University of Groningen, Holandia). Za najlepszą książką wydaną w roku 2022 uznano „Verlust der Vergangenheit. Historische Erkenntnis und Materialität zwischen Wiedererkennen und Befremden” (Frankfurt am Mainz: Wochenschau Verlag, 2022) Jörga van Nordena, natomiast nagrodę za najlepszą pierwszą książkę otrzymała publikacja „Historical Narratives: Constructable, Evaluable, Inevitable” (New York and London: Routledge, 2024) autorstwa Mariany Imaz-Sheinbaum (córki nowej prezydentki Meksyku, Claudii Sheinbaum Pardo). Warto podkreślić, że po raz pierwszy wygrała książka nieanglojęzyczna, co może zachęcić polskich autorów do udziału w konkursie. O pozostałych wyróżnionych i nagrodzonych wcześniej książkach można przeczytać na stronie ICHTH (tam też linki do odpowiednich wydawnictw po kliknięciu na tytuł książki).
Po ceremonii trójka badaczy została poproszona o wyrażenie opinii podsumowującej konferencję. Byli to Maria Grever (Erasmus University Rotterdam, Holandia) Verónica Tozzi Thompson (Universidad de Buenos Aires, Argentyna) i Walderez Ramalho (State University of Santa Catarina, Brazylia). Wszyscy byli pod wrażeniem zdolności organizacyjnych INTH oraz Uniwersytetu Lizbońskiego oraz różnorodności i wysokiego poziomu merytorycznego wystąpień. Podkreślono również trafność w wyborze tematu “Responsible History” na który twórczo odpowiedzieli liczni badacze. Wyrażono nadzieję, że przyczyni się to do ogólnego wzrostu refleksji nad treściami etycznymi w historiografii po czym otworzono dyskusję dla komentarzy i propozycji tematu kolejnej konferencji. Zabierając głos Taynna Marino zasugerowała temat możliwości i zagrożeń antropocentryzmu. Obok zmian klimatycznych, antropocenu (i jego alternatyw), historii planetarnej i historii więcej-niż-ludzkiej, zagadnienie te jest jednym z najczęściej obecnie dyskutowanych.
Warto również podkreślić tematy, które pojawiły się w każdym dniu obrad. Chodzi zarówno o klasyczne dla metodologii i teorii historii zagadnienia, jak reprezentacja czy wyobraźnia/imaginarium, jak i o zjawiska nowsze, które zaczynają odgrywać coraz większą rolę w pracy uniwersyteckiej. Za najlepszy przykład tych ostatnich służy sztuczna inteligencja i jej potencjalne wykorzystanie przez badaczy. Dyskusje nie ograniczyły się tylko do teoretycznych rozważań, lecz dotyczyły także kwestii uczenia modeli i związanych z tym zagadnień etycznych.
Podczas konferencji odbyły się dwa dodatkowe wydarzenia. Wspólna kolacja dla wszystkich uczestników oraz zwiedzanie lizbońskiej dzielnicy Belém dla chętnych osób, które jeszcze w sobotę rano były w stolicy Portugalii. Zainteresowanych kolonialnym dziedzictwem tego kraju oprowadził Luís Trindade (Universidade NOVA, Lizbona) opisując specyfikę imperializmu portugalskiego w przestrzeni miejskiej widocznej wokół Pomnika Odkrywców Geograficznych. Polski czytelnik może zapoznać się z tymi kontekstami dzięki świetnemu tekstowi Karola Kasprowicza „Przestrzeń w myśleniu historycznym. Wystawa Świata Portugalskiego z 1940 roku”.
W konferencji wzięła udział liczna grupa badaczy reprezentujących różne polskie ośrodki naukowe (przy czym najliczniejsza grupa licząca 6 osób reprezentowała Wydział Historii UAM), którzy przedstawili aż 10 referatów. Fakt ten wskazuje na wysoką pozycję teorii historii w Polsce. Poniżej lista referatów w kolejności ich chronologicznego przedstawiania na konferencji:
Empathy as an Ethical Imperative: Historians’ Responsibility in the Face of Climate Change, Taynna M. Marino (Wydział Historii UAM, Poznań). Badaczka analizowała związki między empatią, etyką i odpowiedzialnością historyków, omawiając problem empatii w kontekście niesprawiedliwości historycznych oraz etyki historii wobec toczących się dyskusji na temat zmian klimatycznych. Marino poruszyła problem „sprawiedliwości klimatycznej” w kontekście katastrof społecznych i ekologicznych, które dotyczą obecnych i przyszłych pokoleń. Autorka skupiła się na rozumieniu zmian klimatycznych nie tylko jako ważnego problemu, lecz także jako szansy na stworzenie bardziej sprawiedliwego, zrównoważonego i przyjaznego świata. Marino rozważała także, jak zmiany klimatyczne stawiają przed historykami moralne imperatywy związane z degradacją środowiska, sprawiedliwością historyczną i międzypokoleniową sprawiedliwością (intergenerational justice). Zadała pytanie: czy historycy powinni empatyzować z obecnymi i przyszłymi pokoleniami? Marino stwierdziła, że odpowiedzialność historyków polega m.in. na ukazywaniu perspektyw historycznych we współczesnych debatach na temat klimatu i międzypokoleniowej sprawiedliwości oraz na propagowaniu etycznych postaw wobec zmiany klimatycznych. Autorka omówiła również związek między empatią a etyką argumentując, że empatia jest imperatywem etycznym w obliczu zmian klimatycznych. W dialogu z filozofią moralną, feministyczną bioetyką, etyką środowiskową i etyką zwierząt, Marino zakończyła wystąpienie rozważając pojęcie empatii w kontekście „etyki troski i odpowiedzialności”, która powinna kierować działaniami historyków w poszukiwaniu bardziej odpowiedzialnych i wrażliwych relacji z podatnymi na zagrożenia istotami, których życie i sposoby życia są (i będą) dotknięte przez zmiany klimatyczne.
Podobne do Marino problemy związane ze zmianami klimatycznymi, antropocenem i historią więcej-niż-ludzką (more-than-human-history), podejmowali w swoich wystąpieniach: Helge Jordheim (Uniwersytet w Oslo), Christophe Buton (Université Bordeaux-Montaigne), Karel Šima (Uniwersytet Karola w Pradze), Josef Ridky (Brown University), Anna Friberg (Linkoping University) i Zoltán Boldizsár Simon (Uniwersytet w Bielefeld). Interesujące wystąpienia na temat międzypokoleniowej sprawiedliwości, mieli także: Wouter Reggers (UC Louvain), Natan Elgabsi (Abo Akademi University) i Steven G. Smith (Millaps College). Także problem empatii pojawiał się w innych referatach, m.in. Bennetta Gilberta (Portland State University) i Aurimasa Švedasa (Litewski Instytut Historyczny).
Comparative Historical Analysis and the concept of Existential Debt: Toward Ethically Responsible and Future-Oriented Historiography, Hugo R. Merlo (Instytut Języków i Literatur Romańskich UAM, Poznań). Hugo Merlo wygłosił wystąpienie w ramach sesji zatytułowanej „Etyka i Historia II”, która odbyła się we wtorek, 21 maja, w wypełnionej po brzegi Auli Biblioteki Narodowej Portugalii. W tej samem sesji referaty wystąpili także: Kalle Pihlainen, Robyn Schnell i Luis Gueneau de Mussy. Prezentacja miała na celu przedstawienie metaetycznej podstawy dla odpowiedzialnych porównań w myśleniu historycznym. Wychodziła ona z dwóch podstawowych założeń: że w każdym przypadku myślenia historycznego kryje się model świata i że modele świata uwzględniają możliwości przekształceń świata – co oznacza twórczą reprodukcję lub transformację – oraz implikują różne sposoby odnoszenia się do Innego, stanowiąc fundament możliwej Etyki. Prezentacja podzielona była na trzy części. Pierwsza część rysowała związek między myśleniem historycznym a modelami świata, opierając się na metaetycznym twierdzeniu Jacquesa Derridy, że etyka to doświadczenie i spotkanie z pewnym niemożliwym. Druga część ilustrowała związek myślenia historycznego z modelami świata, na podstawie analiz ujęcia reprezentowanego przez teoretyków historii globalnej oraz ich definicji tego, co jest „globalne” w ich podejściu i pokazując, jak globalny model świata jest mało podatny na zmiany. Ostatnia część rozważała użyteczność kategorii „długu egzystencjalnego” (existential debt) w rozumieniu Christiana Moraru, jako parametru porównawczego zdolnego do wspierania etycznych sposobów tworzenia świata i umożliwiania myślenia historycznego zorientowanego na przyszłość.
From “history of Roma” to “Roma history” – Ethical concerns of writing history of a victimized group, Sławomir Kapralski (UKEN, Kraków);
Doing Global History in a time of Resurgent Nationalism, Andrzej Turkowski (UW) i Ian Macqueen (University of Pretoria, RPA);
Responsible Holocaust History: Between Politicization and Trivialization, Piotr Kowalewski Jahromi (UŚ, Katowice). Referat przedstawiony na panelu zorganizowanym przez ICHTH i prowadzonym przez Antoona De Baetsa dotyczył zestawienia koncepcji odpowiedzialności w historii z problematyką historiografii Holokaustu. Traktując ten ostatni jako sytuację graniczną dla tradycji modernistycznej oraz humanizmu w ogóle wskazywał, że wyzwanie to zasadza się na sporze o cele i metody reprezentacji historiograficznej. W przypadku historiografii Holokaustu granice tej reprezentacji wyznaczane są najczęściej przez trywializację i upolitycznienie. Wewnątrz tych obostrzeń można wyróżnić różne stopnie oraz formy odpowiedzialności historycznej ujmowanej tradycyjnie jako profesjonalna odpowiedzialność epistemiczna. Odpowiedzialność w historii Holokaustu została jednak uformowana w odniesieniu do odpowiedzialności sądowej (a konkretnie międzynarodowej odpowiedzialności karno-sądowej). Wydaje się, że wykorzystanie administracyjno-sądowej ramy teoretycznej choć potrzebne w pewnym czasie nie spełnia obecnie szerszych standardów odpowiedzialności społecznej. Odpowiedzialność społeczna ma potencjał rozszerzenia koncepcji odpowiedzialności profesjonalnej i sądowej dotychczas wykorzystywanych w historiografii Holokaustu.
Historians, Courts, and Parliaments. On Methodological Aspects of the Usage of Law Concerning History, Artur Kula (IH PAN, Warszawa). Główna myśl referatu została oparta na analizie dwóch przypadków polskich postępowań sądowych, w których sądy powszechne wydały wyroki stwierdzające, że w przeszłości miały miejsce określone fakty historyczne, które należy interpretować w jeden, ustalony sposób. Takie podejście skutkowało strachem o niezależność badań historycznych. Kwestię procesów odniesiono do ich ram prawnych oraz samych źródeł prawa, co pozwoliło zastanowić się nad państwami, które chętnie korzystają z argumentów opartych na określonej wizji przeszłości. Zdaje się, że częstotliwość tego rodzaju argumentacji powiązana jest z obecnością strachu o własną wspólnotę. Trzymanie się historii ma ocalić społeczność od zapomnienia. Na koniec, zamiast zakończenia, zaproponowano, by orzeczenia sądowe, które dotyczą historii/przeszłości traktować jako odrębną od akademickiej formę pisarstwa historycznego i rozpocząć jej niezależną interpretację. Ponieważ sądy, mając na względzie ich pozycję polityczną i symboliczną, wciąż będą orzekać przy wykorzystaniu przeszłości, a tego rodzaju orzeczenia będą miały wpływ na wyobraźnie społeczne i powszechne postrzeganie przeszłości.
The Roles of Cities in the South Korean Politics of Memory towards Japan, Natalia Matiaszczyk (Szkoła Doktorska Nauk Społecznych UŁ).
On Reading Historical Writing and Presentism, Jakub Muchowski (Instytut Historii UJ, Kraków). Referat dotyczył zagadnienia prezentyzmu w praktykach czytania pisarstwa historycznego. Jak sugerują komentarze akademickich i nieakademickich czytelników publikowane w profesjonalnych czasopismach, wspomnieniach czy w media społecznych poświęconych czytaniu (takich jak Goodreads), prezentystyczna perspektywa często dominuje w lekturze prac historycznych. Historycy mogą próbować konstruować swoje teksty tak, aby proponowany przez nie kontrakt czytelniczy zachęcał do takiego typu lektury lub przeciwnie nakłaniał do jego unikania. W konsumpcji pisarstwa historycznego autora interesuje zagadnienie budowania równościowej relacji między historykiem, tekstem historycznym i czytelnikami. W tym ujęciu pytania jego brzmiały, jak historycy projektują prezentystyczną, antyprezentystyczną i nieprezentystyczną lekturę swoich tekstów? Jaką relację z czytelnikiem i przeszłością wytwarzają proponowane przez historyków kontrakty czytelnicze dotyczące prezentyzmu? Jak konstruować egalitarne kontrakty czytelnicze obejmujące prezentystyczne lektury?
Postsecular Historiographical Criticism: A Case of Dominick LaCapra, Tomasz Wiśniewski (Wydział Historii UAM). Inspirując się sformułowaną przez Ewę Domańską ideą „krytyki historiografii” (historiographical criticism), autor podniósł kwestię przekształceń świadomości historycznej w obliczu zwrotu postsekularnego inspirowanego powrotem religii oraz jej nową widzialnością w sferze publicznej. W charakterze studium przypadku autor zajął się myślą Dominicka LaCapry, będącego pierwszym historykiem i teoretykiem historii, który zwrócił uwagę na inspiracje i wyzwania płynące ze strony dyskursu postsekularnego. Szczególnie istotny okazał się wątek “funkcji profetycznej”, stanowiący integralną część oryginalnej koncepcji Domańskiej. W jej kontekście stanowisko LaCapry, który mówi o konieczności “opierania się apokalipsie” niesionej przez teoretyczny radykalizm, należy ocenić jako konserwatywne. Zwrócono uwagę także na nieoczekiwane paralele między myślą LaCapry a Carla Schmitta, zwłaszcza figury “chrześcijańskiego Epimeteusza”, stanowiącej część “chrześcijańskiego obrazu historii” proponowanego przez niemieckiego intelektualistę. W dyskusji po wystąpieniu głos zabrał m.in. Allan Megill (University of Virginia), który w 2013 roku polemizował z LaCaprą i jego ujęciem postsekularności.
W piątek, 24 maja, na sesji prowadzonej przez Hansa Kellnera, referat The Politicisation of Historical Memory the Holocaust Debate and the Polish Memory War in Digital Media przedstawili Adrian Trzoss i Wiktor Werner (Wydział Historii UAM). Badacze reprezentowali zespół badawczy realizujący grant Narodowego Centrum Nauki “Narracja historyczna w Web 2.0 jako element funkcjonowania tożsamości narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej” (2020/39/B/HS3/01237). Wystąpienie nawiązywało do artykułu napisanego wspólnie z Marcinem Moskalewiczem, Katarzyną Kwiatkowską-Moskalewicz i Cyprianem Kleistem. Po wystąpieniu miała miejsce ożywiona dyskusja, w czasie której referenci odpowiadali na pytania dotyczące problemu upolitycznienia medialnych przekazów na temat Holocaustu a również pytania dotyczące metodologicznego aspektu wystąpienia (badania sentymentu zawartego w tekstach z zastosowaniem metod cyfrowych).
Uwagę polskich uczestników zwróciła bardzo ciekawa prezentacja Rodrigo Bonaldo (Universidade Federal de Santa Catarina, UFSC), dotycząca metod przedstawiania słów jako wektory liczbowe, która umożliwia obrazowania zależności semantycznych w tekstach, w tym także tekstach źródeł historycznych. Z rozmów kuluarowych można było (między innymi) wynieść informację, że Jerzy Topolski jest cały czas pamiętany i dyskutowany jako teoretyk badań historycznych. Ogólne wrażenia z konferencji są bardzo pozytywne. Uczestnicy podkreślali świetną organizację, swobodną atmosferę i, co najważniejsze, zaangażowania w główny temat konferencji. Wielu uczestników było pod wrażeniem tego, jak wiele osób odważyło się wyjść ze swojej strefy komfortu, aby dyskutować o etyce, odpowiedzialności i historii.
